کلاس درس معکوس (Flipped classroom)، یک استراتژی آموزشی و نوعی یادگیری ترکیبی است که محیط آموزشی سنتی را با ارائه مطالب آموزشی که اغلب آنلاین هستند، خارج از کلاس درس ارائه می‌کند. در این مدل آموزش همچنین فعالیت‌هایی که ممکن است در سیستم آموزش سنتی بعنوان تکلیف خانگی مطرح شود، به کلاس آورده می‌شوند.
در کلاس درس معکوس، آموزش به صورت مجازی در خانه صورت می‌گیرد و رفع اشکال و حل تکالیف و انجام پروژه به کلاس منتقل می‌شود.
در یک کلاس درس معکوس، دانش آموزان و دانشجویان مطالب درسی را بصورت آنلاین و یا از طریق ویدئوهای ضبط شده توسط استاد مشاهده نموده و درکلاس در مباحثات با یکدیگر مشارکت می‌کنند. تحقیقات و بررسی‌ها را در خانه انجام می‌دهند و در نهایت مفاهیم را در داخل کلاس با راهنمایی‌های مربی به کار می‌گیرند.
تعریف یک کلاس درس سنتی
در یک کلاس با مدل آموزشی سنتی، معلم به عنوان مروج اطلاعات، محوری‌ترین نقش آموزش را در طول دوره کلاس درس ایفا می‌کند.
معلم به سوالات پاسخ می‌دهد و دانشجویان و دانش آموزان نیز بخاطر راهنمایی‌ها و پشتیبانی استاد فروتنی و سر‌به زیری نشان می‌دهند.
در یک کلاس درس با سبک سنتی، آموزش به شکل بیان تئوریک محتوا در قالب ارائه‌های متعدد انجام می‌شود.
فعالیت‌های دانش‌آموزان در این مدل محدود به برنامه‌های هدفمندی است .
که توسط معلم طراحی می‌شود و طی آنان دانشجویان و دانش‌آموزان به طور مستقل و یا با عضویت در گروه‌های کوچک مشغول به انجام آن می‌شوند.
محور بحث‌های کلاس به طور معمول معلم است و اوست که جریان مکالمات را کنترل می‌کند.
تعریف یک کلاس درس معکوس
یک کلاس معکوس، آموزش را به یک مدل دانشجو محور تبدیل می‌کند که در آن، زمان کلاس صرف بررسی موضوعات عمیق‌تر و ساخت موقعیت‌های یادگیری بیشتر می‌شود؛
بطوری که تکنولوژی یادگیری نظیر ویدئوهای آنلاین به کار گرفته می‌شوند تا محتوا را خارج از کلاس درس به دانش آموزان انتقال دهند.
در یک کلاس معکوس، کلاسی دانشجو محور و تعاملی جایگزین مدل سنتی شده و کلاس به صورت تعاملی توسط استاد و دانشجویان مدیریت می‌شود.
در این نوع کلاس استاد نقش سنتی خود که یک متکلم وحده است را از دست می دهند و صرفا نقش یک منتور یا مربی را ایفا می کند.
در یک کلاس وارونه، تحویل محتوا ممکن است انواع مختلفی داشته باشد.
به طور مثال، ویدئوهای ضبط شده که برای ارائه مطلب از سمت اساتید و معلمان در نقش متکلم وحده به دانش آموزان تهیه می‌شوند یکی از انواع روش های
تحویل محتوا در این روش به حساب می‌آیند.
از دیگر ابزارهای این مدل آموزشی می‌توان به مشارکت دانش آموزان در بحث های مشترک و تحقیقات آنلاین، و یا حتی مطالعات گروهی اشاره کرد.
مشارکت در کار گروهی در یک کلاس معکوس
کلاس‌های درس معکوس به باز‌تعریف سرفصل محتوای کلاس درس می‌پردازد.
محتوای آموزشی در یک کلاس درس معکوس ممکن است شامل یادگیری بر اساس فعالیت‌ها و حل مسئله‌هایی باشد که در آموزش سنتی بعنوان تکلیف خانگی مطرح می‌شدند.
در این شیوه، دانشجویان و دانش‌آموزان می‌توانند با انجام تکالیف و تمرینات در کلاس درس آنها را به طور کامل درک کنند.
از انواع این فعالیت‌های کلاسی می‌توان به استفاده از ابزارها و آزمایشات برای برخی از دروس عملی، استفاده از تکنولوژی‌ها، آزمایش‌های پیشرفته در آزمایشگاه‌ها، آنالیز اسناد اصلی، یادگیری نحوه ارائه مطلب، سخنرانی و یا مذاکره، بحث‌های مرتبط با اتفاقات جاری، مرور مطالب با همکلاسان، یادگیری پروژه محور و افزایش مهارت‌های حل مسئله اشاره کرد.
از آنجا که این نوع از یادگیری فعال می‌تواند آموزش با روش‌های بسیار متفاوت داشته باشد.
زمان بیشتری را می‌توان در کلاس برای مهارت‌های تفکر در مرتبه بالاتر گذاشت؛ همانند یافتن مسئله‌ها، همکاری، طراحی و حل مسائل.
در یک کلاس معکوس دانشجویان و دانش‌آموزان از عهده مسائل سخت بر خواهند آمد، کار گروهی و تحقیقات را بهتر درک می‌کنند و در نهایت برای کار گروهی در محیط کاری آمادگی بیشتری پیدا می‌کنند.
چه کسانی از این مدل آموزش استفاده می کنند؟
در سال های اخیر تعداد بسیاری از استادان در موسسات آموزش عالی شروع به استفاده از مدل وارونه در دوره های آموزشی خود نموده اند.
در کالج Algonquin در یک کلاس تولید ویدیو از این مدل برای معرفی کارکرد نرم افزار تدوین استفاده شد.
در یک کلاس معمولی انجام این کار بسیار دشوار است.
درس های ویدیویی کوتاه آموزشی به دانشجویان اجازه می دهد با سرعت دلخواه خودشان پیش روند، چندین بار آن را تماشا کنند.
و از بخش هایی که می دانند سریعاً عبور کنند.
یک نمونه ی موفق اجرای این مدل کلاس درسی با 1300 دانشجو در ایالت پنسیلوانیای آمریکاست که در آن به فعالیت هایی نظیر انجام بحث آزاد، سخنرانی
فردی شناخته شده و یا تمرین های عملی حل مساله می پردازند که طی آن معلم و فراگیر در راستای آموزش و یادگیری مطالب درسی همکاری می کنند.
در دانشگاه Harvard یک استاد فیزیک نه تنها از مدل کلاس درسی وارونه استفاده کرده بلکه وب سایتی به نام Learning Catalytics طراحی کرده است تا
استادان بتوانند با استفاده از آن دانشجویان را به بحث، به کارگیری و ارائه بازخورد در مورد محتویات سخنرانی های ارائه شده ترغیب کنند.
کلاس‌های درس وارونه هم‌اکنون در بسیاری از مدارس و دانشگاه‌های کشور‌های توسعه یافته پیاده‌سازی شده است و بازده بسیار باورنکردنی به بار آورده است.
تعامل یک استاد و معلم با دانشجویان در یک کلاس با این مدل آموزشی می‌تواند شخصی‌تر و آموزنده‌تر باشد.
و همچنین دانشجویان بصورت فعال، در فراگیری و ایجاد دانش بیشتر درگیر می‌شوند و همزمان دانش خود را آزمایش و ارزیابی می‌کنند.
پیش نیاز های طراحی کلاس درس معکوس
در ابتدا باید به این سوال پاسخت گفت که اصلا این روش برای سیستم آموزشی کنونی ما مناسب است یا خیر؟
به چه زیر‌ساخت‌ها و چه تکنولوژی‌هایی نیاز خواهیم داشت؟ چگونه دانشجویانمان را متقاعد کنیم که ویدئوهای ما را ببینند و در کلاس تعامل داشته باشند؟
نقش معلم در کلاس درس معکوس
خب، سعی کنیم در ابتدا صادق باشیم. اینکه چگونه به کلاس درس معکوس نگاه می‌کنیم، آن هم در سیستم آموزشی ایران، بحث بسیار پر اهمیتی است!
هنگامی که می‌شنویم اصلاح‌گران حوزه آموزش و پرورش در دنیا، روش کلاس معکوس را شگفت‌انگیز خطاب می‌کنند و آن را حل مشکلات عمده‌ی آموزشی
می‌دانند، این بحث نگران‌کننده به نظر می‌رسد.
به این دلیل که این روش چیزی را حل نمی‌کند، بلکه اولین گام بزرگ در تغییر دادن نقش معلم درکلاس درس است.
کلاس درس معکوس به تنهایی مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه اولین گام در تغییر دادن نقش معلم در کلاس را ایفا می‌کند.
معلم در این نوع کلاس ها بیشتر نقش منتور و مربی را دارد به همین دلیل ترجیحا باید معلمانی انتخاب شوند که در رشته های مربوطه تجربه های اجرایی
داشته باشند.
به همین دلیل در سیستم و ساختار امروزی آموزش در ایران در کلاس های مهارت محور و کارگاهی اجرای کلاس درس معکوس عملی تر و قابل اجرا تر می باشد .
شیوه‌‌ی کلاس درس معکوس بیشتر بر باور و قانون “راهنما و رهبر کنار دانش آموزان” تاکید دارد و از باور اشتباه “استاد بر منبر” در گریز است.
بنابراین این مفهوم کمک می‌کند تا بنیان کلاس درس بیشتر بر پایه دانش و تعامل خود دانشجویان یا دانش‌آموزان باشد تا انتقال دانش از معلم به دانشجو.
حتی سلمان خان (موسس آکادمی خان) بر این باور است که معلم “آزاد است تا به روش خود با دانش‌آموز خود خود و به شیوه هر چه بهتر ارتباط برقرار کند.”
نقش ها در کلاس درس معکوس
کلاس معکوس نقش‌های متفاوتی در کلاس فراهم می‌کند تا نیازهای دانشجویان را از طریق فعالیت‌های مختلف آموزشی تامین کنند.
اما همواره این عقیده در مورد دانشجوی ایرانی مطرح است که چون من شخصی را “رها” می‌کنم، دلیل نمی‌شود که او راه را بیابد.
باتوجه به اینکه روش کلاس معکوس هم در آموزش عمومی و هم خصوصی پیش می‌رود، نکته‌ی فوق قسمتی است که باید روی آن کار شود.
ما بایستی ابتدا روی ایجاد تعامل تمرکز کنیم و سپس به ساختارهایی مانند کلاس معکوس که می توانند مورد حمایت این تعامل قرار گیرند، نگاهی بیاندازیم.
در زیر نکاتی را برای اساتید و معلمان در نظر گرفتیم که در ایجاد تعامل و پویایی کلاس و طراحی کلاس معکوس به شما کمک خواهد کرد.
۱. نیاز به دانستن
چگونه می‌توانید به دانشجویانتان القا کنید که ویدیو ضبط شده شما را در خانه ببنند؟
اینکه من محتوایی را ضبط می‌کنم، یا یک مطلب ضبط شده را استفاده می‌کنم دلیلی نمی‌شود که دانش‌آموزان من آن را ببینند یا تمایلی به دیدن آن داشته باشند.
به هرحال، هنوز هم این مطلب یک مطلب درسی می‌باشد و دانشجو کماکان از آن محتوا گریزان است.
همچنین نیاز به دانستن به این دلایل نیست که “تو امتحان میاد” یا “بهت کمک می‌کنه فارغ‌التحصیل شی”.
هرچند که این موارد صحیح هستند، اما کمکی به دانشجویی که در تلاش است معنا و اشتیاقی برای درس خواندن پیدا کند، نمی‌کنند.
اگر کلاس معکوس قرار است خلاقانه باشد، بنابراین باید با “دلایل نهفته و القا شده برای دانستن” همراه باشد.
اینکه یک ویدیو ضبط کنید و آن را به دانشجویان بدهید و از آنها بخواهید که ویدیو را در خانه تماشا کنند، تغییری در طراحی کلاس درس نداشته است.
شما باید به دنبال دلایل نهفته‌ای باشید که به دانشجویان حس خلاق بودن و تعامل در کلاس را القا کند.
در دوره های آموزشی مهارت محور که دانشجو به دنبال یادگیری مهارت و به کاربردن آن در کار و زندگی خود است کار معلم بسیار راحت تر است.
چون دانشجو با آگاهی آن کلاس را انتخاب کرده است ولی برای آموزش در دانشگاه و مدارس فرهنگ سازی این نوع اموزش کمی سخت تر است
۲. مدل‌های تعاملی و مشارکتی
یکی از بهترین راه‌ها برای ایجاد “نیاز به دانستن” استفاده از راهکار‌های آموزشی است که پیش نیاز آنها، “نیاز داشتن به دانستن” است.
سعی کنید مدل مناسب برای پیشبرد کلاس خود انتخاب کنید.
مدل‌هایی هم‌چون یادگیری با پروژه (Project-base learning)، یادگیری با بازی (Game-base Learning)، تفهیم توأم با طراحی (Understanding by Design)
و … می‌توانند مدل‌های بسیار موثری ایجاد تعامل و مشارکت در کلاس باشند.
برای شروع ابتدا بر یکی از این مدل‌های مذکور تسلط کافی پیدا کنید و سپس در کلاس خود از آن استفاده کنید.
برای مثال: در طراحی، ارزیابی و مدیریت مدل “یادگیری با پروژه” به صورت کامل مسلط شوید.
و سپس به این فکر کنید که چگونه می‌توانید آن را در کلاستان پیاده‌سازی کنید.
شاید یک روش بسیار عالی به نظر برسد، اما مغیر با امکانات یا وضعیت دانشجویان و دانش‌آموزان نباشد.
احتمالا شما احتیاج دارید که از دانشجویان بازخورد‌های کوچکی دریافت کنید.
شما بایستی بتوانید “نیاز به دانستن” دانشجویان و دانش‌آموزان را ارزیابی کنید.
این روش به شما کمک می‌کند که نقش خود را به‌عنوان “راهنما و رهبر کنار دانش‌آموز” تثبیت کنید.
۳. استفاده از تکنولوژی
تکنولوژی مورد استفاده شما در کلاس معکوستان چیست؟
اصلا خودتان چقدر با تکنولوژی راحت هستید و می‌توانید مطالب درسی خود را ویدیویی ضبط و در اختیار دانشجویان قرار دهید؟
چقدر در هفته حاضر هستید در منزل برای بهتر شدن کلاستان وقت بگذارید؟
این سوالی است که پیش از طراحی کلاس معکوس باید از خود بپرسید و برای آنها پاسخ قانع‌کننده‌ای بیابید.
به دلیل اینکه کلاس معکوس برپایه‌ی ویدئوهای ضبط شده است، بنابراین دانشجویان و دانش‌آموزان به تکنولوژی احتیاج خواهند داشت.
موارد بسیاری در این مورد هست که باید در نظر گرفته شوند.
آیا شما از تمام دانش‌آموزان می‌خواهید که ویدئو ها را تماشا کنند و دیدن خود این ویدئوها امتیازی دارد؟
یا راهی وجود دارد که تمایز قائل شوید و به دانشجویان اجازه انتخاب می‌دهید؟
آیا شما این اجازه را خواهید داد که دانش‌آموزان از گوشی همراه برای تماشای آنها بهره بجویند؟
این مواردی هستند که با کمک تکنولوژی می‌توانید به پاسخ مناسب‌تری دست یابید.
البته این را در نظر داشته باشید که کمبود تکنولوژی الزاما مانعی برای کلاس معکوس نیست، ولی شاید نیازمند برخی نقشه‌های دیگر باشید که کمی کار شما را سخت‌تر کند.
۴. بازخورد از دانشجویان
هر بار که شما دانشجویان و دانش‌آموزان را به تماشای ویدئویی تکلیف می‌کنید، همانند هر فعالیت آموزشی دیگر، شما بایستی فعالیت‌های همراه با بازخورد
طراحی کنید تا انها را به فکر وادارید که چه یاد گرفته‌اند.
مخلص کلام اینکه باید از آنها تعامل و فعالیت بیشتری بخواهید.
باید از آنها بخواهید که در کلاس بحث کنند که این مطلب به چه درد آنها می‌خورد و چه کاربرد‌هایی در دنیای واقعی دارد.
اگر بازخورد بخشی از مدل کلاس شما نباشد، بنابراین ساختن کلاس معکوس کارا نخواهد بود.
دانش‌آموزان نیاز به فراشناخت دارند تا محتویات را به اهداف در دنیای واقعی متصل کنند.
دانش‌آموزان باید بتوانند با شما و یکدیگر بحث کنند، چه این هدف پیشرفتی در مدل یادگیری با بازی است. چه تلاشی برای تولید محصولی مشترک در کلاس باشد.
۵. زمان و مکان برای اجرای کلاس معکوس
آیا شما ساختارلازم را برای کلاس معکوس دارید؟
کی و کجا آموزش اتفاق خواهد افتاد؟
من معتقدم که بی عدالتی است که دانش‌آموزان را مجاب به تماشای ویدئوها در خارج از بازه‌ی زمانی کلاس بکنیم.
البته اگر شما یک محیط یادگیری ترکیبی داشته باشید، زمان و مکان طبیعی برای تماشای فیلم ها را فراهم می‌کنید.
اما اطمینان از این که همه دانش آموزان ویدئوها را به‌عنوان تکلیف تماشا کنند سخت است.
همچنین اینکه، ویدئوهای حماسی نسازید که ساعت‌ها طول می‌کشند.
مطالب آموزشی موجود در ویدئوها را برای دانش‌آموزان قابل مدیریت کنید.
این به شما کمک می‌کند که به‌صورت رسمی برای اطمینان از یادگیری ارزیابی کنید و تعلیم را برای دانش آموزان قابل انجام می‌کند.